Skammen

Regie/scenario: Ingmar Bergman (1968)

Tijdens een burgeroorlog trekt een jong koppel - beiden muzikant - zich terug op een landelijk eiland om er te leven van de landbouw. Ze zijn verliefd en gelukkig, hoewel niet zonder zorgen. Vooral Jan is zeer bezorgd om de uitkomst van de oorlog, terwijl Eva voornamelijk bezig is met haar kinderwens. Maar dan krijgt de oorlog plots een zeer wrange wending : eerst doen de rebellen een inval op het eiland en vervolgens worden Jan en Eva - nadat de orde ietwat hersteld is - gearresteerd als collaborateurs. Hun vel wordt gered door een plaatselijke kolonel, die echter in ruil bepaalde 'diensten' eist van Eva. Maar de rebellen keren terug. Jan en Eva gaan op de vlucht. Vanaf nu is het ieder voor zich ...

Skammen (ofwel The Shame) neemt een aparte plaats in in het oeuvre van Bergman. De filmstijl wijkt sterk af van de zeer sobere stijloefeningen en introspectieve psychologische studies die Bergman in de jaren '60 draaide. Geen kammerspiel met statische personages dit keer, maar een bewegende camera die pijnlijk nauwkeurig vastlegt hoe gewone mensen tot ongevoelige monsters verworden wanneer ze met oorlog geconfronteerd worden. Wellicht één van de weinige films van Bergman waarin er zowaar sprake is van tempo en actie.

Maar Bergman kennende is dit uiteraard geen typische (anti)oorlogsfilm geworden. Het oorlogsconflict zelf blijft nogal vaag en de oorlogsgruwel wordt tot een minimum beperkt, maar meer details zijn ook niet nodig om de boodschap duidelijk te maken. Het is voldoende om te weten dat er een oorlog gaande is en dat gewone mensen eronder lijden. Dit lijden is niet enkel praktisch (ontberingen en de constante dreiging van de dood), maar is vooral psychisch : dromen worden opgeborgen, principes worden onder de mat geveegd, een menselijk leven is plots niets meer waard. Door de oorlogssetting zeer vaag te houden, krijgt de film een tijdloos karakter mee. Het is een film over elke gewone man in elke oorlog, en de ondraaglijke schaamte die dat voor eenieder met zich meebrengt. Het Eva-personage vat dit schaamtegevoel goed samen : "I feel like I'm in someone else's dream and they're going to be ashamed when they wake up."

De cameravoering is dus heel wat minder statisch dan we van Bergman gewoon zijn, maar de eerder korrelige zwart/wit-fotografie van Sven Nykvist geeft de film toch die bekende zwartgallige toets mee. De cast bestaat wel uit vertrouwde gezichten : Liv Ullman speelt één van haar beste rollen als Eva en ook Max Von Sydow zet een uitstekende Jan neer. Gunnar Björnstrand speelt een goede bijrol als de ambigue kolonel Jacobi.

Wanneer het over het oeuvre van Bergman gaat, praat men meestal over de iconische allegorie Det Sjunde inseglet, over de religieuze trilogie van de jaren '60, over Persona of over de kleurrijke erfenis die hij in de jaren '70 naliet. Skammen wordt hierbij quasi altijd over het hoofd gezien en wordt dan ook zo goed als nooit vertoond. Onterecht, want het behoort tot de meest schrijnende en tijdloze anti-oorlogsfilms die ooit werden gemaakt.