Fanny och Alexander

Regie/scenario : Ingmar Bergman (1982)

Fanny en Alexander zijn twee kinderen die in het begin van de twintigste eeuw opgroeien binnen het warme Ekdahl-nest. Hun ouders zijn Oscar en Emilie, de artistieke leiders van een lokaal theater. Er heerste een warme en vrije sfeer in de familie Ekdahl, die gerund wordt door Helena, de moeder van Oscar, die nog twee broers heeft : de alcoholminnende Carl en de vrouwengek Gustav. Fanny en Alexander beleven in het hart van deze sterk samengeklitte familie een zorgeloze jeugd. Maar dan slaat het noodlot toe : Oscar wordt door een ziekte getroffen en overlijdt. Emilie zoekt haar heil in de armen van een bisschop en huwt korte tijd later met hem. De kinderen verhuizen mee naar de uiterst sobere bisschopswoning, waar strenge regels gelden en waar de tirranieke bisschop de plak zwaait. Een groter contrast is nauwelijks denkbaar en ook Emilie beseft gaandeweg wat ze haar kinderen heeft aangedaan. Drastische maatregelen dringen zich op om de kinderen opnieuw in het vertrouwde nest te krijgen ...

Met deze prent kondigde Bergman zijn cinematografische testament aan : het zou zijn laatste bioscoopfilm worden (hoewel hij nadien nog een tiental TV-films zou regisseren). Voor dit filmische testament ging hij tot het uiterste. Hij schreef een script dat zeer sterk autobiografisch getint was en dat oorspronkelijk ruim 1000 (!) handgeschreven pagina's bevatte. Hij liet zich niet hinderen door lengte (de bioscoop-feature heeft een lengte van 188 minuten en de TV-versie beslaat zelfs ruim 312 minuten !) of door minimalisme. De kleuren spatten van het scherm en de somptueuze decors van het Ekdahl-huis zijn op zijn minst kitscherig te noemen. De fotografie is opnieuw van Sven Nykvist, wiens stijl zich lange tijd 'beperkte' tot strenge zwart/wit-fotografie maar die zich sinds Viskningar och rop (1972) ook een meester toonde in kleurenfotografie. In Fanny och Alexander krijgt Nykvist volop de kans om zijn talenten te tonen en dat leverde hem een oscar op (één van de vier oscars die deze film opleverde).

De film is één van de meest toegankelijke die Bergman draaide en tegelijk ook één van de warmste. Het valt niet te ontkennen dat deze film een topproductie is van een regisseur op de piek van zijn kunnen. Maar toch voelde ik me een beetje ongemakkelijk bij het bekijken van deze film, wellicht omdat ik me de laatste weken vooral ondergedompeld heb in de zware psychologische studies die Bergman in de jaren '60 regisseerde. In Fanny och Alexander herkende ik weinig van de 'vroege' Bergman, niet in het minst omdat ik niet kon vertrouwen op de vertrouwde cast : Gunnar Björnstrand werd weggestopt in een zeer klein bijrolletje en ook Harriet Andersson moest zich tevreden stellen met de kleine rol van huismeid van de tirranieke bisschop. De rol van de bisschop was overigens oorspronkelijk weggelegd voor Max Von Sydow, maar dit liep mis door een financieel misverstand met de agent van Von Sydow. Liv Ullman weigerde zelfs een rol in Fanny och Alexander, dit tot grote woede van Bergman.

Een onvertrouwde cast in een onvertrouwd kitscherige set met lyrische en hoogdravende dialogen. Verder weg van pakweg Persona of Nattvardsgästerna kun je niet gaan. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de film - hoewel meestal zeer geprezen - ook de nodige kritiek moet slikken. Zo bijvoorbeeld van Alex Cox (regisseur van de cultfilms Repo Man en Sid & Nancy, maar bij de filmliefhebbers vooral gekend als de vroegere presentator van het oude BBC-cultfilmprogramma Moviedrome) : "Ingmar Bergman began his long directorial career as something of a radical, even a surrealist. He has done some amazing, ground-breaking work. But, like all directors with long, distinguished careers, he has produced some stinkers too. Which brings us to Fanny and Alexander, which he made in 1982.... Fanny and Alexander is the "well-made film" par excellence. It has more butlers, maids, and servants than three Merchant Ivory films put together.... Fanny and Alexander is like a big, sugary cake: it looks nice, but it isn't good for you, and it leaves a sickly taste... Needless to say, such a mishmash of posh tosh was well-rewarded by the Academy of Sentimental Arts and Sciences, and Fanny and Alexander won four Oscars." (klik hier voor de volledige review).

Maar de beste stuurlui staan natuurlijk aan wal. Het feit dat Cox beter gekend staat als TV-presentator dan als regisseur, spreekt daarbij boekdelen. Hoewel ik me wel kan vinden in sommige van zijn uitspraken, is de teneur van zijn artikel natuurlijk belachelijk overdreven en cartoonesk. Ik had als filmisch testament ook liever een soberder film gezien, maar je kan gewoonweg niet negeren dat Fanny och Alexander een oerdegelijk stukje cinema is.

Een doorsnede van de film in een snel tempo :