F.M. Dostojewski : "De eeuwige echtgenoot"

Welstjaninow is een wat verbitterde hypochonder die zijn dagen in Sint-Petersburg doorbrengt met drank, met losse affaires, met een schijnbaar onoplosbaar proces over een landgoed en met gepeins over het verleden. Tot op een dag een schimmige figuur zijn pad kruist : het is Pawel Pawloski, een oude makker bij wie hij ooit in een ver verleden vriend aan huis was en met wiens echtgenote hij een affaire onderhield. Nu de echtgenote van Pawel overleden is, acht deze laatste de tijd rijp om zijn huisvriend opnieuw op te zoeken en de oude vriendschap te doen herleven. Of heeft Pawel ontdekt dat zijn oude makker in het verleden onder zijn duiven schoot en is hij daarom teruggekeerd om wraak te nemen ? Er ontstaat een bizarre relatie tussen de twee mannen waarbij een dramatische ontknoping onvermijdelijk lijkt ...

Nadat Dostojewski in 1849 ei zo na aan een executie door een vuurpeloton ontsnapte (waartoe hij veroordeeld was wegens een pleidooi voor de afschaffing van lijfeigenschap) en vervolgens vier jaar in ballingschap in Siberië vertoefde, keerde hij in 1859 eindelijk terug naar Sint-Petersburg en begon zijn literaire carrière stilaan een hogere vlucht te nemen. In 1864 sloeg echter het noodlot toe : in één maand tijd stierven zowel zijn echtgenote als zijn broer, die grote schulden achterliet. Hierdoor kwam Dostojewski zelf in geldnood en er volgden enkele zeer turbulente jaren, waarbij hij zelfs naar de casino's van West-Europa vluchtte om aan zijn schuldeisers te ontkomen en om de geldput te delgen. De roman "de eeuwige echtgenoot" dateert uit deze periode en werd in 1970 gepubliceerd.

Het is één van de minder bekende werken van Dostojewski, die zich vooral onsterfelijk heeft gemaakt met Misdaad en boete, De idioot en De gebroeders Karamazow. De eeuwige echtgenoot is veel minder monumentaal van opzet dan de voornoemde werken, maar is zeer interessant om te lezen en biedt zeer subtiele psychologische inzichten.

De franse literatuurwetenschapper en filosoof René Girard greep de roman aan als voorbeeld van menselijk mimetisch gedrag : de menselijke begeerte is een begeerte van imitatie. Wij begeren niet spontaan, maar we begeren via een ander, een voorbeeld of model, dat reeds vóór ons bezit of begeert. Of zoals in de eeuwige echtgenoot het geval is : een man wordt verliefd op een vrouw via een andere man. De liefde van Pawel voor zijn echtgenote wordt des te vuriger naarmate hij beseft dat zijn vrouw ook door andere mannen werd begeerd. Girard vatte het treffend samen in de quote : "iedere liefde is tweedehands".

Ik kan het niet beter verwoorden dan de nederlandse filosofie-docent Ger Groot : "Onze geliefde moet mooi zijn en zich mooi maken, niet alleen voor ons, maar ook voor de anderen. En dat laatste op zijn beurt niet alleen om haar in triomf aan andermans begeerte te onttrekken, maar ook om via hen onze eigen honger naar haar aan te wakkeren. Die aanzet van jaloezie is de vuurslag van de begeerte, en soms hebben we meer dan alleen een aanzet nodig. Bedrogenen weten dat, en antwoorden op ontrouw met een wederverraad waarin de wraakzucht ondergeschikt is aan de hoop de liefdesjaloezie van de ander opnieuw aan te wakkeren. Maar verslavender is de jaloezie die Dostojevski’s Eeuwige echtgenoot zichzelf aandoet. Alleen door zijn vrouw in de armen van een ander te zien, kan hij van haar blijven houden. Zijn liefde is één aangehouden zelfprikkeling op de rand van het amoureuze fiasco, een roulette met zijn geliefde als inzet. Even verslaafd als de speler aan het spel, is hij aan de kwelling van het mogelijke overspel. Pas wanneer hij zijn beminde definitief heeft verloren, zal hij haar onvoorwaardelijk begeren."

Ik heb altijd een grote voorliefde gehad voor het werk van Dostojewski, al kan ik moeilijk aanduiden waarom dit precies het geval is. Misschien wel o.w.v. de reden waarom de nederlandse kenner van Russische literatuur Karel Van het Reve een grondige hekel heeft aan Dostojewski : hij heeft de keukenmeidenroman tot literatuur verheven. Gruwelijke en melodramatische verwikkelingen, luidruchtige en emotionele woordenwisselingen met veel deelnemers en toeschouwers die hijgend en blazend uiteen gaan om elkaar de volgende dag weer in een iets andere samenstelling te ontmoeten in een nieuwe schandaalscène. Of zoals Virginia Woolf het werk van Dostojewski op treffende wijze samenvatte : "We open the door and find ourselves in a room full of Russian generals, their step-daughters and cousins, and crowds of miscellaneous people who are all talking at the top of their voices about their most private affairs." Bold and the beautiful op speed. De extreme gemoedstoestanden waarin Dostojewski zijn protagonisten laat vermeien, hoeft echter weinig verbazing op te wekken : de man was immers zelf een epileptische godsdienstfanaticus met een pathologische gokverslaving en een zeer turbulent liefdesleven. Zijn romans mogen dan epische soaps zijn, Albert Einstein heeft wel over hem gezegd : "he gives me more than any scientist."

Nog een interessante anecdote over Dostojewski : hij gaf ooit een speech voor een grote massa toeschouwers n.a.v. de onthulling van een standbeeld van Poesjkin. Dit bracht zo'n enorme gevoelens teweeg bij de toeschouwers, dat vrouwen flauwvielen, studenten overmand werden door emoties en eeuwenoude vijanden elkaar in de armen vielen. Alle kranten stonden 's anderendaags bol van het gebeuren.

De roman 'de eeuwige echtgenoot' is door de jaren heen het voorwerp geweest van meerdere theaterbewerkingen en vormde ook de basis voor de film La vengeance d'une femme (Jacques Doillon - 1990), waarin Isabelle Huppert, één van mijn favoriete franse actrices, een vrouwelijke Pawel speelt die na de dood van haar man met diens minnares (de tegenhangster van Welstjaninow) geconfronteerd wordt.

Alles over Dostojewski