Edipo Re

Regie : Pier Paolo Pasolini (1967)

Een verfilming van het klassieke Oedipus-verhaal : koning Laos en koningin Iocaste van Thebe krijgen de voorspelling te horen dat hun pasgeboren zoon hen ooit zal doden. Uit angst voor de profetie geven ze aan een slaaf de opdracht om de jonge Oedipus te doden. De slaaf kan het echter niet over zijn hart krijgen en laat de boreling achter in de woestijn, waar hij gevonden wordt door een herder. Deze brengt het kind naar Polypus, de kinderloze koning van Corynthe, die Oedipus onmiddellijk als zijn zoon adopteert. Aan het hof van Corynthe beleeft Oedipus een zorgeloze jeugd, totdat hem de roddel ter ore komt als zou hij een vondeling zijn. Vanaf dan wordt hij gekweld door onrustige dromen.


Om zijn demonen onder controle te krijgen, reist Oedipus naar het orakel van Delphi, waar hij de bekende voorspelling te horen krijgt : Oedipus is gedoemd om zijn vader te doden en met zijn moeder het bed te delen. In de overtuiging dat het vorstenpaar van Corynthe zijn ouders zijn, vlucht hij de woestijn in om zijn lot te ontlopen. Het noodlot voert hem op de weg naar Thebe. Op een kruispunt in de woestenij wordt hij beledigd door een andere reiziger, die begeleid wordt door enkele soldaten. Na een hevige strijd doodt Oedipus de man en zijn soldaten, niet wetend dat het koning Laos betrof, zijn eigen vader. Zijn tocht brengt hem verder naar Thebe en hij treft de stad in chaos aan : de stad wordt immers geteisterd door een boosaardige sfinks. De man die de sfinks kan doden, zal niet alleen de stad redden maar wordt ook de nieuwe man van de koningin/weduwe Iocaste.

Oedipus gaat de uitdaging aan, doodt de sfinks, en wordt de nieuwe koning van Thebe, niet wetend dat hij het bed deelt met zijn eigen moeder. Het geluk is echter van korte duur. Thebe wordt immers geteisterd door een epidemie die veel slachtoffers eist. Het orakel spreekt : enkel door de man te verbannen die koning Laos heeft gedood, zal Thebe gered worden. Oedipus is vastbesloten om de waarheid te achterhalen, doch beseft niet hoe pijnlijk deze waarheid voor hemzelf zal zijn. De profeet Tiresias confronteert Oedipus met de harde waarheid en de getuigenissen van koningin Iocaste en van de slaaf die Oedipus indertijd achterliet in de woestijn, laten er geen twijfel over bestaan : Oedipus heeft de voorspelling van het orakel van Delphi niet kunnen ontlopen. Oedipus steekt zich de ogen uit omdat hij ziende blind was, en zal tot het einde van zijn dagen rondzwerven als blinde bedelaar...


Technisch is er vanalles aan te merken op de bewerking die Pasolini maakte van het klassieke toneelstuk van Sophocles. De filmstijl is chaotisch, de montage rommelig en daardoor is de continuïteit regelmatig slordig (een voorbeeld : Oedipus als boreling heeft in het ene shot veel haar, in het daaropvolgende shot is hij kaal, en vervolgens heeft hij weer een krullebol). Zoals in zoveel italiaanse films het geval is, is de nasynchronisatie een ramp (vooral de schreeuwerige voice-over van de getormenteerde Oedipus in het laatste deel van de film doet pijn aan de oren). En ook de snerpende muziekscore doet pijn aan de trommelvliezen (een combinatie van eigen composities van Pasolini en oude Japanse muziek, in een poging om de atonale reidans-muziek na te bootsen die in het oude Griekenland werd gespeeld tijdens de opvoering van theaterstukken). Ook het beperkte budget laat zijn sporen na : zo blijkt de gruwelijke sfinks die de stad Thebe in zijn greep houdt, niet meer dan een man met een lelijk masker te zijn.

Al deze tekortkomingen ten spijt wordt Edipo Re toch als een meesterwerk uit de wereldcinema beschouwd. Dit uiteraard door de zeer persoonlijke interpretatie die Pasolini geeft aan het klassieke verhaal. Verwacht je zeker niet aan een stijve en getrouwe verfilming van een klassiek toneelstuk, maar aan een pijnlijk portret van een verwrongen ziel, gedoemd om ten onder te gaan. Dit wordt geaccentueerd door het gebruik van een proloog (zonder dialoog, zich afspelend in het rurale Italië van de jaren '50, waarbij een jonge vader jaloers is op de liefde die zijn vrouw voor hun pasgeborene koestert), en van een epiloog (zich afspelend in het Rome van de jaren '70, waarbij de blinde bedelaar Oedipus doelloos ronddoolt door de stad). Oedipus wordt niet zozeer geportretteerd als een klassieke anti-held, maar als een psychopatische ziel die gans zijn leven verwikkeld is in een strijd met zichzelf, een strijd die hij nooit kan winnen.

Pasolini (°1922) is altijd een buitenbeentje geweest in de italiaanse cinema. Zijn poëzie werd reeds gepubliceerd toen hij nog maar 19 jaar oud was. Vanaf zijn debuutfilm (Accatone, 1961, een realistisch portret van een pooier in Rome) hing er een schandaalsfeertje rond zijn naam, een sfeer die nooit meer zou verdwijnen. Hij verfilmde meerdere klassieke schandaalwerken (Medea, 1969 / Il Decameron, 1971 / I racconti di Canterbury, 1972). Kort na de verfilming van zijn laatste schandaalfilm (Salò o le 120 giornate di Sodoma, 1975 - een verfilming van de beruchte roman van markies D.A.F. De Sade), werd Pasolini in mysterieuze omstandigheden vermoord. Pasolini was een notoir marxist en homoseksueel. Het is dan ook zeer ironisch om vast te stellen dat de ongelovige Pasolini tekende voor één van de mooiste en meest serene bijbelverfilmingen aller tijden (Il vangelo secondo Matteo, 1964). De film werd volgens de legende - na de vertoning voor een select publiek in het Vaticaan - onthaald op een applaus van veertig minuten.

Tot slot nog een korte vermelding voor actrice Silvana Mangano (in de rol van Iocaste). Ik werd getroffen door haar klassieke schoonheid. Managano is een italiaanse filmdiva die helaas een beetje in de schaduw is blijven staan van andere diva's zoals Claudia Cardinale, Sophia Loren en Gina Lollobrigida, maar wiens filmografie toch zeer indrukwekkend is. Haar voorlaatste rol speelde ze overigens in Dune (David Lynch, 1984) ! A stunning beauty.