WO II vanuit een ander perspectief : twee romans

Als meerwaardezoeker wordt je door Canvas regelmatig bestookt met docu's omtrent WO II. En net wanneer je denkt dat je alles wel gezien en gehoord hebt, kruisen toch nog twee romans je pad die een nieuw licht werpen op de zaak.


Zo is er Das Vermächtnis (vertaald als De Nalatenschap) van de hand van Nobelprijswinnaar Heinrich Böll. Deze korte en strikt logisch opgebouwde roman - geschreven kort na WO II maar pas in 1982 voor het eerst gepubliceerd - is in feite één lange biecht vanwege een zekere Wenk. Deze ontmoet kort na de oorlog zijn bevelhebber, de brutale Schnecker. En zo gaan de gedachten van Wenk terug naar zijn goede vriend en compagniecommandant Schelling, die aan het Oostfront zijn einde vond door de hand van Schnecker, een misdaad waaromtrent Wenk altijd het stilzwijgen bewaarde. In een lange brief biecht Wenk alles op aan de broer van de overleden Schelling. In dit epistel toont Wenk zich als een cynische pacifist, die zich aanvankelijk steendood verveelt aan het saaie front in Normandië en die nadien in de waanzin geworpen wordt aan het Oostfront.

Het is interessant om te zien hoe de ik-figuur geportretteerd wordt als een apatische nietsnut, die lak heeft aan het hogere doel van de oorlog maar die zijn gedachten laat beheersen door de plaatselijke barmeid of door gesjacher met boter of vlees. Hij ondergaat het hele gebeuren als een willoos schaap. "Mijn God, ik heb me dikwijls afgevraagd hoe immens groot de macht wel niet is die miljoenen mensen ertoe brengt – ondanks lafheid en angst – gewoon willoos als een bal de dood tegemoet te rollen, zoals wij in die nacht." De Führer wordt heimelijk veracht en Schelling draait zelfs diens portret met het gezicht naar de muur. "Vijftien jaar oud was ik geweest toen ze het hakenkruis als een reusachtige zwarte spin aan de hemel van Duitsland ophingen." De Duitse soldaat als machteloze pion op een groot schaakbord. "Ik was er liefst over zee op uit getrokken, ver, ver weg naar een andere wereld, waarin er geen uniformen bestonden, geen politieagenten en geen oorlog, maar ik zat opgesloten in die kooi die Europa heette."





De Nederlandse auteur Adriaan Van Dis werd in 1995 bekroond met de Gouden Uil voor zijn autobiografische roman Indische Duinen. De dood van een halfzuster is voor de ik-persoon de aanleiding om af te rekenen met het oorlogsverleden dat door zijn familie meegedragen wordt. Hijzelf is in Nederland geboren maar zijn roots liggen in Nederlands Indië. Zijn moeder en oudere halfzusters hebben de gruwel van de Japanse kampen meegemaakt. Hij is het product van een relatie tussen zijn moeder en Justin, een Nederlands-Indische sergeant-majoor die na de repatriëring naar Nederland zijn zoon met harde hand voorbereidt op een nieuwe oorlog die nooit komt. En zo groeit de zoon op met een verpletterend stilzwijgen omtrent de Vergeten Oorlog, het vuile oorlogsverleden van Nederlanders in de oude koloniën. Enkel door de familiegeheimen te ontrafelen en door de confrontatie met zijn overleden vader aan te gaan, zal de protagonist kunnen ontsnappen uit deze verstikkende quarantaine.

Recensies bij de vleet over deze indringende roman (bijvoorbeeld hier en daar). Wat me echter vooral trof, is het feit dat een collectief verleden zo grensgebonden kan zijn. Ik woon al heel mijn leven op amper enkele kilometers van de Nederlandse grens, maar werd geconfronteerd met een Nederlands aspect van WO II dat mij als Belg volkomen vreemd was. Niet alleen de naakte feiten over de Japanse bezetting in Nederlands Indië, maar bovendien de jarenlange nasleep die deze bezetting met zich meebracht voor de naar Nederland gerepatrieerde gezinnen, bleek ontnuchterend. Het cynisch-calvinistische taalgebruik van Van Dis is een gedroomd instrument.